Влатко Стефановски: Големата уметност не враќа во сржта на нашето постоење, допира до нашите срца

Белград, 13. јули 2024 (ОХРИДПРЕС) – Се смени цела една ера откако Влатко Стефановски за прв пат ја фати гитарата во рацете, како дванаесетгодишно момче во скопската населба „Тафталиџе“.

Она што остана константно во тие повеќе од половина век од неговата професионална кариера е неговата страст и посветеност на работата што ја работи, фактот што никогаш не се поклонуваше на масовниот вкус на публиката и фактот дека секогаш го следеше само сопствениот инстинкт. Можно е токму овие квалитети да го лансираат легендарниот гитарист на групата „Леб и сол“ до самиот врв на светската музика. И можеби затоа, додека свиреше со Лондонскиот симфониски оркестар, прво се сети на тоа момче од скопската населба каде што живее и денес.

Во ексклузивното интервју за српски Радар, по концертот со Васил Хаџиманов во Белград, тој, меѓу другото, зборува и за неговото разбирање на светот, музиката, религијата, тешките моменти во животот и пресвртните моменти во кариерата.

Радар: Поминаа 50 години од вашите професионални почетоци, кога ќе погледнете преку рамо што гледате?

Стефановски: Се вртам и сфаќам дека заборавив многу работи. Се сеќавам на некои значајни моменти, достигнувања, се сеќавам на некои драми, двоумења, дилеми… Се сеќавам на едно големо шаренило, како да сум бил на вртелешка. Се сеќавам на многу луѓе, настани, соработки со колеги. Се сеќавам на многу најразлични звуци – и густите оркестарски и едноставните акустични. Ако можам да ги сумирам тие половина век, среќен сум и задоволен што со момчешка фасцинација го исполнив животот со благородна професија. Музиката е магична дисциплина и да се биде дури и малку надарен во неа е благослов. И под талент не мислам само на она што ти е дадено, туку и на она за што се бориш. Талентот подразбира кондиција, страст и работа, со цел да се надоврзете на она што ви е дадено. Талент е и постојаното палење на тој фитил, таа желба да се пушта музика, да се постигне нешто, да се чуе, види, препознае и евентуално да биде наградено со аплауз, доаѓање на концерт и купување албум. Задоволен сум затоа што не морав да го правам тоа што не сакав. Бев внимателен и селективен, но никогаш не ме водеше работата. На прво место секогаш беше желбата да направам нешто што ме исполнува. Не е секогаш лесно. Некои уметници се обидуваат да ја привлечат публиката по секоја цена или да се прилагодат на трендот и апетитот на публиката што преовладува. Јас не го направив тоа. И можам да си честитам за тоа. Секогаш се консултирав и го следев мојот внатрешен импулс, работев како што ме водеше мојата интуиција. Без калкулации, планови и желба за успех по секоја цена.

Радар: Во овој калеидоскоп на спомени го спомнавте и детството. Роден сте во Прилеп, каков ви е тој град познат по тутунопроизводството? Дали сте родени на tobacco road и мислите дека сте биле предодреден за музика?

Стефановски: Да, тоа е tobacco road. Татко ми беше директор на театарот во Прилеп, а мајка ми актерка. И јас имав среќа да се родам таму. Живеев во Прилеп три години и имам малку сеќавања. Но, сепак носам некои слики – некоја новогодишна, игри во дворот, Саат кулата во градот… И секогаш се враќам во Прилеп. Да, јас сум роден на тој tobacco road, кој е блузот. Целиот град порано бил украсен со тутун нанижан на конец. Тутунот се сушеше пред секоја куќа, а ова се впечатливи слики. И денес добивам уникатна возбуда кога се враќам во родниот град.

Радар: Дали го завршивте новиот албум кој се вика „Muscle memory“ и по што тој ќе се разликува од претходните?

Стефановски: Тоа е главно направено. Сè уште треба да ги снимам вокалите и да напишам неколку текстови. Задоволен сум како звучи, се надевам дека ќе го издадам албумот на почетокот на есента. Материјалот е резултат на мојата моментална опсесија со музиката. Има многу опасни инструментали, но и нежни балади.

Радар: Оваа музика е создадена како резултат на интуиција…

Стефановски: Да, затоа се нарекува „Muscle memory“. Ме интересира што има да каже мојата интуиција и внатрешното јас, што ми кажува мојата срж. Која е вистината, која е пораката? Затоа што имаме многу од овие секојдневни пораки. Ме интересираат малку подлабоки работи, а тие се однесуваат на нашето постоење, дејствување и постоење на оваа планета.

Радар: Како видови или поединци…

Стефановски: Прво како видови, потоа како поединци и на крајот како општества. Што имаме да си кажеме, како живееме во помали и поголеми групи, на континентот и на планетата. Ако ги сумираме човечкото постоење и однесување, може да се откријат фасцинантни работи.

Радар: Пишувате и мемоари. Од каде таа потреба, дали е почит на едно време кое повеќе не постои?

Стефановски: Тоа е почит на времето кога бев маѓепсан од светот, кога бев дете и го гледав светот со поинакви, невини очи. Почнав да пишувам пред четири години. Една издавачка куќа од Македонија, Арс Ламина, ми подари празен лаптоп, бидејќи постојано избегнував да пишувам. Направив изговор дека моите компјутери се полни со музички датотеки. Кога ми дадоа компјутер, немав каде да одам и почнав да пишувам и веќе стигнав до шеесетина поглавја. Пишував за моето детство, школските денови во Скопје… Мислам дека добро ми оди, иако веќе направив две ревизии на тој текст. Останува само уште малку да го дотерувам материјалот и готов сум. Очекувам да биде објавен до Нова година.

Радар: Имаше тешки моменти во твојот живот, ги изгубивте родителите на многу млада возраст, а пред извесно време ги изгубивте и сопругата и братот. Колку беше тешко да се преживеат тие болни моменти одново?

Стефановски: Тоа ми е најтешко. Тој материјал е сепак мој. Штом ќе му го предадам на првиот уредник, завршив, немам повеќе контрола врз него. Знаете што, ако успеам да му помогнам на некој млад или средовечен маж со моите размислувања, ставови, искуства и искуство, тогаш ќе бидам среќен. Луѓето сакаат да најдат утеха во книгите, да најдат решенија за нивните дилеми, светлината на крајот од тунелот. Затоа што сите поминуваат низ драми. Во рајот нема живот. Она во кое живееме не е рај, ова е нешто со кое треба да се справуваме секој ден. Животот не е сеопфатно осигурување, не постои. Но, начинот на кој луѓето се справуваат со искушенијата е различен. Некои тонат, некои се креваат.

Радар: Да се ​​живее не е исто што и да се биде жив…

Стефановски: Така е, да се биде жив е едно, а да се живее нешто сосема друго. Некои луѓе се искачуваат на Монт Еверест во потрага по утеха. Некои пак паѓаат во депресија и не можат да одат на пазар. Не сум тука да судам, само констатирам дека луѓето се различни… Мојот живот е таков каков што е и напишав за тоа… Ако го сведеме животот само на листа на загуби на драги луѓе, тогаш ние не живееш.

Радар: Но, животот е најмногу за загуби…

Стефановски: Така е, напишав за тоа. Тешко е повторно да се помине низ сето тоа. Но, од друга страна, колку и да е тежок, тој процес е и ослободување, прочистување. Тоа пишување е форматирање на некои емоционални состојби. Мислам дека не сум толку важен и дека моите мемоари ќе предизвикаат Бог знае што… Но, мислам дека ќе бидат интересни за луѓето кои ме следат со години, ги имаат моите плочи и доаѓаат на мои концерти. Верувам дека мојата понуда во литературна форма ќе им значи.

Радар: Во едно интервју кажавте дека сте верник, но дека не сте религиозни, бидејќи религијата е блиска до организираната политика. Што е за вас организирана политика на Балканот?

Стефановски: Не е прашање само на политиката на Балканот, туку и на глобалната политика. Некои религии се постари од другите, но тие се главно за масовна контрола, за контрола на човечките души. Не сум против религијата, секој има право да го гледа Бог на свој начин. Не можам никому да дадам совет. Тоа се длабоки чувства и секој има право да биде верник, атеист или агностик…

Радар: Дали си агностик, ако веќе велиш дека си верник, но дека не си религиозен?

Стефановски: Си поставувам многу прашања и не знам дали сум верник или агностик. Чувствувам енергии и се трудам да бидам добар радар, добра антена за тие енергии. Да биде добар радар според моделот на Тесла, да може да чита, препознава и чувствува различни енергии. Да препознава различни вибрации и да ги почувствува. Зошто? Затоа што тоа е моја работа. Цел живот се занимавам со фреквенции и резонанци. Со други зборови, се занимавам со енергија. Пушењето музика е организирање на различни фреквенции. А апсорпцијата на одредени фреквенции е хармонија. Потрагата по хармонија во музиката е потрага по хармонија во животот.

Радар: Рековте и дека цел живот гледате во 22 прага и шест жици на гитарата и дека го гледате целиот универзум. Што гледате во таа вселена?

Стефановски: Мојот живот го гледам преку мојата работа. Мора да направите нешто во вашиот живот. Професор во средно училиште го учи животот гледајќи деца, пекар го учи животот со месење тесто и брашно. Секој од нас го учи животот преку занаетот што го практикува. Ми текна да го научам животот гледајќи во вратот на гитарата. Барајќи некои закони, тајни и откривајќи некои хармонии и мелодии, учам за себе, за светот што ме опкружува.

Радар: И каков свет гледате, дали напредуваме како вид, станавме ли потолерантни, посочувствителни?

Стефановски: Мислам дека човечката раса полека напредува. Технологијата напредува многу брзо, сведоци сме на тоа, но оние вредности кои не прават луѓе воопшто не одат напред. Напротив. Живееме во сурово време, во кое човечкиот живот е прилично евтин, заборавивме на солидарноста. Кога Скопје беше уништено во земјотрес во 1963 година, целиот свет притрча да помогне. Тоа веќе не постои. Земјотреси има секој ден, војни насекаде, еден свет се руши секој ден. Можеби оваа солидарност ја предизвика блоковската поделба, па се натпреваруваа дали истокот или западот ќе помогне повеќе. Но, сепак, тоа беше време кога луѓето се натпреваруваа во добрина. Читам една многу интересна книга „Клавирот на Орфеј“, за рускиот музичар Иван Богумил, кој ги завршил студиите по пијано на Московскиот конзерваториум. По некое време се замонаши. По 30 години се вратил и напишал книга. Зборува за апсолутна добрина, апсолутна хармонија, што навистина значи музиката и анализира музичари како Моцарт, Чајковски, Бах и Бетовен. Тој вели дека Моцарт е Исус на музиката. Смртта ја победил со апсолутна универзална љубов, а познато е дека во своите 35 години живот Моцарт доживеал страшни трагедии. Музиката мора да има порака, понуда… Музичарите ги дели на забавувачи и едукатори. Можете да бидете и двајцата.

Радар: Што си ти, забавувач или едукатор?

Стефановски: Јас сум нешто измеѓу…

Радар: Живееме во ера на спектакл во кој ако нешто не се овековечи на социјалните мрежи, тоа не се ни случило. Дали овој процес, тренд може да се смени или дури и да се запре?

Стефановски: Ако не веруваме во подобри денови, нема смисла да живееме. Ќе помине и ова. И тие спектакли ќе поминат. Сè не е изгубено. Со Васил Хаџиманов имавме концерт во Белград, ние не сме циркузанти, туку луѓе кои се малку посериозни за музика. Ние навистина не пуштаме комерцијална музика, а сепак немаше каде да падне иглата. Истото ми се случи и во Ниш. Значи има место за сите. И нема гаранција кој ќе го преземе приматот.

Радар: Професионално почнавте да се занимавате со музика на 17 години, во 1976 година го основавте Леб и сол, но до вашето појавување Македонија не беше препознаена како место од каде доаѓаат врвни бендови. Што е тоа што го донесовте што доби извонреден одговор?

Стефановски: Се надевам дека донесовме талент и добар вкус. Скопје слушаше авангардна музика во споредба со остатокот од Југославија. Скопје беше џез, фјужн и фанки град. Леб и сол не се појавија случајно, не паднавме од Марс. Градевме на некои вредности кои беа присутни во градот.

Радар: Но, немаше пробив додека не се појави вашата група?

Стефановски: Имавме среќа и талент. Повторно слушнете ги раните записи на Леб и сол и направете споредба. Додека остатокот од Југославија го слушаше Uriah Heep, ние го слушавме Mahavishnu Orchestra. На таа сцена имаше многу актери, кои ја пуштаа косата и се облекоа во кожа. Но, тоа не е доволно за да се биде рокер. Треба да знаете да свирите и да слушате вистинска музика.

Радар: Го донесовте и тој микс на симфониски рок, џез и прекрасни македонски хармонии и ритми…

Стефановски: Го препознавме ова огромно и многу значајно наследство на македонската музика. Во исто време научив за рокенролот и македонскиот фолклор. Така ја сфатив големината на Реј Чарлс, но и на Кирил Манчевски и Александар Сариевски кои изведуваа брилијантна музика. И не можеш да кажеш дека едното е добро, а другото не – колку и да си млад и бунтовен. И кога ги прифаќате сите тие прекрасни звуци, создавате микс во вашата глава, што може да ве издвои од таа предвидлива понуда и да ве однесе далеку.

Радар: Кон крајот на деведесеттите ви се раздвоија патиштата со групата Леб и сол, во 2006 година имавте повратничка турнеја, за потоа групата одлучи да продолжи без вас. Како се случи ова?

Стефановски: Ме болеше некое време, но преболев. Има две лица кои немаат контролен пакет, бидејќи тие не беа доминантни композитори, 70 проценти од тој материјал го составив јас. Но, тие продолжија под тоа име и по нивна заслуга. Ако некој мисли дека тоа е во ред, тогаш во ред

Радар: Колку ви помогна во кариерата тоа што потекнувате од уметничко семејство и каква улога одигра тоа што Македонија беше под влијание на различни цивилизации и култури?

Стефановски: Има по малку од се’. Главното воспитување и образование за детето е она што се слуша, гледа и чита дома. Во образованието најважни се домашната библиотека, дискотеката и разговорите на маса. Не можете да добиете подобро образование ниту во градинка, ниту во училиште. Така е, Македонија е раскрсница, низ неа поминале разни цивилизации. Како што велеше брат ми Горан, Via Egnatia, единствениот познат пат што ги поврзуваше истокот и западот, минуваше покрај куќата на баба ми. И сега, одеднаш, тоа е неважно, а она што е важно е воздушниот сообраќај од Лондон до Њујорк. Се согласувам, и тоа е важно, но ова не е неважно. Често поминуваме покрај историјата што ни е пред очи, но во брзањето кон пазарот не ја забележуваме. Најголема античка населба и локалитет бил градот Скупи. Петстотини метри од таа населба имам куќа. Секако, се опседнуваме со секојдневните работи – одиме во продавници, гледаме што е истечено, а што не. Ние сме оптоварени со секојдневието, и тоа е разбирливо. Па и јас го шетам кучето два пати на ден и тоа ми е важно. Не можам секој ден да размислувам за почетокот или крајот на цивилизацијата. Но, има моменти кога читате нешто интересно и почнувате да размислувате за тоа – што е тоа и како дојдовме на овој свет?

Радар: Во оваа фаза од кариерата повеќе не ви треба ништо, но што друго сакате?

Стефановски: Сакам уште некое време да ме служи здравјето за да можам да свирам и да уживам во тоа што го работам. Тешко е да се биде вчера во Ниш, денес во Белград, утре во Подгорица, но бидејќи јас го избрав, не ми е тешко. Инаку мојата генерација полека размислува за риболов, внуци и одмори. Сè уште не сум купил опрема за риболов, но можеби наскоро ќе купам.

Радар: Ама затоа свириш со син ти во бенд…

Стефановски: Тоа е привилегија. Мило ми е што син ми израсна во одличен тапанар, наскоро ќе дипломира на џез академијата во Штип. И ќе биде образован, не само искусен. Инаку, верувам дека свирењето со мене му носи големо искуство. Горд сум и на ќерка ми Ана, која е одличен интелектуалец. Докторира и работи во Даблин.

Радар: Сте свиреле со најголемите гитаристи на денешницата, од Мирослав Тадиќ, преку Јан Акерман до Томи Емануел, но она што е врв на вашата кариера е концертот со Лондонскиот симфониски оркестар во 2013 година. Малку се во светот кои го постигнале ова, како се случи тоа?

Стефановски: Соработувавме со диригентот Кристијан Јарви, тој е Естонец кој живее во Америка. Тој не покани на тој концерт, а претходно со него соработувавме Теодоси Спасов, Мирослав Тадиќ и јас на проектот „Балканска треска“. Џарви се заинтересира за нашите аранжмани, побара од Теодоси да напише аранжмани за голем оркестар. Првиот концерт го имавме во Виена во 2009 година. После тоа не покани во Лајпциг и Монте Карло и свиревме со нивните симфониски оркестри. Врвот беше концертот со Лондонскиот симфониски оркестар. Бев горд затоа што најголемиот симфониски оркестар во светот ја учеше македонската музика. Тоа беше голема сатисфакција за мене. На симболичен начин ја освоивме империјата за еден ден. Но, подобро да се биде херој еден ден отколку никогаш.

Радар: На што мислевте кога го чекавте концертот зад сцената?

Стефановски: Во мене се разбуди момче од мојот двор, од скопската населба Тафталиџе. Си реков „браво момче, помина долг пат“. Цел живот седам во дворот од мојата куќа и свирам на акустична гитара. Но, тогаш бев млад, имав 13 години. Видов едно момче кое помина долг пат за да стигне до Лондонскиот симфониски оркестар.

Радар: Еднаш рече дека не си роден музичар, па како да стигнеш до врвот на светот?

Стефановски: Јас не сум од оние луѓе кои имаат апсолутен слух. Многу сакам музика и гитари. Второ, поминав многу време свирејќи, менувајќи жици, кабли, педали, засилувачи, испробувајќи се’ што ќе ми дојде при рака. Во основата на сè е страста и имагинацијата. Мојата тајна е во мојата имагинација, можам да сонувам со затворени очи. Така е кога низ тебе минува целиот универзум. Идеите не се наши, тие се складирани во таа база на податоци на универзумот. Сè постои, но ние сè уште немаме знаење и упорност да ги извлечеме сите тие идеи од универзумот. И, сè постои. Целата музика е таму, само Моцарт мораше да ги преземе тие датотеки од универзумот. Се разбира, истото го направивме и ние останатите околу него. Малку.

Радар: Вашиот брат Горан Стефановски беше најголемиот драматург што го имаше Македонија. Работевте на филмска музика со Рајко Грлиќ, Горан Паскаљевиќ, Столе Попов, Дарко Бајиќ, Љубиша Самарџиќ… Која е разликата помеѓу создавање филмска музика и музика за албум?

Стефановски: Кога правите музика за албум, вие сте свој шеф. А богами, стресно е со филмската музика, затоа што ти не си газда на филмот. Режисерот е тој што одлучува во консултација со продуцентите. Кога Столе Попов го доби признанието од Македонската кинотека, рече дека луѓето забораваат дека филмот е уметност на режисерот. И тоа е вистина. Режисерот ги поместува кадрите на филмот, тој ја поставува сцената – од најголемите до најмалите детали. Од него зависи дали ќе ја постави светлината како Рембрант или Ван Гог. Тој одлучува кој ќе биде во фокусот, а кој ќе биде заматен… Немате гаранција дека ќе им се допадне вашата музика. Ги нудиш твоите најдобри теми, а потоа слушаш дека е добар, но не е адекватен за тој филм. Ја голташ кнедлата и продолжуваш понатаму. И тоа ми се случи.

Радар: Важите за еден од најдобрите светски гитаристи, кои се вашите херои?

Стефановски: Имав многу од нив, но пораснав со еден, тоа е Alan Holdsvort. Тој не беше од оваа планета. Денес, младите музичари технички можат да го достигнат неговиот израз, но тој беше непредвидлив, досега и толку пред сите нас и неговото време. За жал, како и сите големи херои на уметноста, тој почина во релативна сиромаштија. Неговото семејство побарало донации за да го погребат. Ова покажува колку на човештвото му недостасува емпатија, сензибилитет и способност да награди некои луѓе. Ние припаѓаме на неука планета и никому како ништо друго да не му смета. Ни изложба, ни театар, ни балет, ни музика… Сите бркаат материјални работи, тоа сме принудени да го правиме. Живееме во монетарен свет и парите се единственото мерило за вредноста. Сите трчавме по пари за да одиме во трговскиот центар да купиме нов пар патики, фармерки и уште некоја козметика. Да изгледаат и мирисаат убаво…

Радар: Му понудивте македонска музика на светот, а светот ја прифати со цело срце. Кога започнавте, можевте ли да претпоставите дека ќе стигнете до Лондонскиот симфониски оркестар?

Стефановски: Никогаш. Сакав да формираме бенд, да уживаме свирејќи музика и концерти. Не можев ни да поверувам дека и на 67 години ќе свирам гитара. Мислев дека ќе помине, дека еден ден ќе почнеме некоја сериозна работа. Учев англиски, мислејќи дека ќе бидам професор по англиски јазик, што не е лоша опција. Но, знаете што, нема подобра професија од оваа. Да има, би ја избрал неа. Музиката е магична, не постои, ние ја измислуваме и ја пренесуваме на светот. Таа нема форма, има само вибрација, вибрација… Затоа е кралица на сите уметности. Можете да допрете слика на Пикасо, не можете да ја допрете музиката на Моцарт или Хендрикс. Големата уметност не враќа во сржта на нашето постоење, допира до нашите срца. Ако го консумирате во големи количини, станувате подобра личност. И подобрите луѓе го менуваат светот на подобро. Конечно, уметноста не потсетува дека сите сме направени од некоја ѕвездена прашина. (Крај)

извор: Радар/Зоран Прерадовиќ фото: Весна Лалиќ/Радар